خلاصه درس :

این مجموعه دروس به تبیین مفهوم ایمان در نظام فکری اسلامی می‌پردازد. دیدگاه ارائه‌شده این است که بیاناتی که مورد گفتگو قرار می‌گیرد، فصیح و بلیغ بوده و نیاز به ابهام‌زدایی ندارد، بلکه نیازمند جمع‌بندی، ذکر نکات ثانویه و تکمیل اندیشه است. نظام فکری ارائه‌شده از مبحث ایمان آغاز می‌شود که این شروع در کتب کلامی معمول نیست، اما در برخی موسوعه‌های روایی مانند کتاب کافی و همچنین در آثار متأخری چون جهان‌بینی شهید مطهری دیده می‌شود. دلیل این انتخاب این است که ایمان عامل ایجاد و استمرار حرکت اجتماعی با نشاط است و بدون آن، هیچ نظام فکری قادر به خلق حرکت پایدار نخواهد بود. انبیا الهی خود مؤمن به راه و هدفشان بودند و عملشان از سر نفاق نبود، و پیروان آنها نیز باید چنین ایمانی داشته باشند. این ایمان متعلقاتی دارد که عمدتاً امور غیبی هستند، مانند ایمان به خدا، ملائکه، کتب و رسل، و مؤمنان میان انبیا تفاوتی قائل نمی‌شوند، زیرا همگی در یک جریان هدایت الهی قرار دارند. این ایمان به معنای پذیرش طرح واحد الهی است که توسط انبیا اجرا شده و به کمال رسیده است.

خصوصیت اول این ایمان، آگاهانه بودن آن است. ایمانی که انبیا به آن دعوت می‌کنند، از سر تقلید، تعصب یا بدون پشتوانه فکری و عقلی نیست. بلکه ایمانی است که بر مبنای علم و آگاهی استوار است. این آگاهی از تفکر و تأمل در آیات الهی در آفرینش آسمان‌ها و زمین و رفت و آمد شب و روز حاصل می‌شود. قرآن کریم این آیات را برای "اولوالالباب" (خردمندان و اهل تفکر) معرفی می‌کند که اهل ذکر مستمر و تفکر هستند و به این نتیجه می‌رسند که خلقت باطل نیست و آنها مأموریتی بر دوش دارند. ایمان همچنین مبتنی بر "سمع" (شنیدن و فهمیدن عمیق) ندای انبیا و حتی ندای عقل انسان است. این سمع صرفاً شنیدن ظاهری نیست، بلکه تلقّی و فهم دعوت است که پس از آن اقدام ایمان صورت می‌گیرد. در مقابل، قرآن ایمانی را که صرفاً بر اساس سنت‌های تاریخی یا قومی باشد، مذمت می‌کند و انسان را به تعالی و رفعت برای دریافت حقیقت نازل‌شده از عالم بالا دعوت می‌کند.

دومین خصوصیت مهم این ایمان، همراه بودن با تعهد عملی است. ایمانی که در انسان تعهد عملی ایجاد نکند و به عمل منجر نشود، ایمان حقیقی نیست. این تعهد عملی به "عمل صالح" منجر می‌شود، که عمل صالح، عملی است که متناسب و در راستای طرح انبیا و متناسب با ایمانی است که فرد به آن طرح دارد. قرآن مکرراً ایمان و عمل صالح را در کنار هم ذکر می‌کند، و این نشان می‌دهد که عمل صالح معیار رشد و رستگاری انسان است. این تعهد عملی باید فراگیر، همیشگی و همه‌جانبه باشد؛ به این معنا که همراهی با رسول، محدود به زمانی که به نفع انسان است نباشد. مؤمنان حقیقی کسانی هستند که ادعای ایمانشان دروغ نیست و در مقابل حکم رسول، حتی اگر به نفعشان نباشد، تسلیم می‌شوند و در دل خود اعتراضی ندارند. این بدان معنا نیست که مؤمن گناه نمی‌کند، بلکه به این معناست که مؤمن هیچ‌گاه "بی‌مبالات" در عمل نیست و گناه او یک لغزش (لممه) است، نه بی‌اعتنایی عمدی.

این ایمان همچنین لوازم و ثمرات دیگری نیز دارد. ایمان حقیقی باید به خشوع در مقابل خداوند (رکوع و سجود)، عبادت پروردگار و انجام خیر منجر شود. سپس این ایمان، مقدمه "جهاد فی سبیل الله" (تلاش و مبارزه در راه خدا) است، زیرا مؤمنان برای مأموریت بزرگی چون "شهدا علی الناس" (نظارت و هدایت مردم) برگزیده شده‌اند. اقامه نماز، ایتاء زکات و اعتصام بالله (پناه بردن به خدا) برای انجام این مأموریت ضروری است. علاوه بر این، ایمان مستلزم "هجرت" است؛ به معنای دست کشیدن از تعلقات و ورود به امت اسلامی که پیامبر متعهد به ساختن آن است و پذیرش مسئولیت‌ها در آن. این هجرت و جهاد با مال و جان، جبهه‌ای متحد از مؤمنان را شکل می‌دهد. ایمان حقیقی در سوره‌هایی مانند انفال، به معنای پذیرش این است که امکانات (انفال) در اختیار رسول/امام است و مؤمنان نباید در آن طمع کنند یا بر سر آن نزاع نمایند، بلکه باید اطاعت کنند. در نهایت، مؤمنان حقیقی کسانی هستند که "اذا ذکر الله وجلت قلوبهم" (هنگامی که نام خدا برده می‌شود دل‌هایشان به لرزه می‌افتد)، آیات الهی ایمانشان را می‌افزاید و "علی ربهم یتوکلون" (بر پروردگارشان توکل می‌کنند) و از آنچه خداوند روزی‌شان کرده، انفاق می‌نمایند.