خلاصه درس :

تقسیم بندی مباحث خمس

در بحث خمس ما سه کار ویژه باید انجام بدهیم. یکی شبهات پیرامون خمس را یا بهتر بگوییم سوالاتی که در این زمینه هست بعضی شبهه هم نیست شبهه افکنی است، اینها را باید مخصوصاً طلاب عزیزی که در نقاط مرزی و مناطق سنی نشین در واقع رفت و آمد دارند و محل تبلیغشان مناطق مرزی است ، باید دقت داشته باشند شبهاتی که در این زمینه هست را بدانند.

دوم احکام خمس را ما باید بدانیم به جهت اینکه الان ما درصدد بیان و بازگو کردن احکام خمس نیستیم، ما می‌خواهیم در چند جلسه روش محاسبه خمس را بگوییم و لذا یک تلاشی بشود ان شالله احکام خمس را بر اساس فتاوای مراجع معظم تقلید و آن دسته از فقها و مراجع بزرگواری که بیشترین مقلد را دارند ما استخراج بکنیم، دسته بندی کنیم و در ذهنمان یا در نوشته هایمان همراهمان باشد.

 وسومین بحث روش محاسبه خمس است.

گروههای مردم برای محاسبه خمس

ما در محاسبه خمس با سه گروه از مردم، بلکه چهار گروه ممکن است روبرو بشویم، یعنی چهار گروه ممکن است به ما مراجعه کنند.

1- افرادی که اصلا خمس اموالشان را پرداخت نکردند

گروه اول افرادی هستند به هر دلیلی به هیچ وجه خمس اموالشان را نپرداختند و مدت مدیدی از زمان تعلق خمس به آنها گذشته است، فرض بفرمایید یک پیرمرد شصت ساله الان متوجه شده باید خمس بدهد این به شما مراجعه می‌کند، نسبت به زندگی او بارها اعیانی را تملک کرده، بعد فروخته، دوباره خریده فروخته، دارای نوه و نتیجه و رفت و آمدهایی است این را چگونه زندگیش را پاک بکنیم؟ اینها یک گروهند.

2-افرادی که گاهی خمس اموالشان را پرداخت کردند

گروه دوم افرادی هستند که در یک مقطعی خمسشان را پرداختند گاهی تسویه هم کردند، عمدتاً افرادی که مکه مشرف می‌شوند بر اساس اهمیتی که بحث حج دارد و لباس احرام باید مباح باشد البته لباس نمازگزار هم باید مباح باشد منتها آنجا خصوصیاتی که حج دارد آن ابهت و عظمتی که حج دارد، من جمله اینکه اگر شما با لباس در واقع احرام غیر مباح که از پول خمس نداده تهیه شده باشد آن طواف باطل است اگر طواف باطل بود در احرام باقی می‌ماند اگر همسر داشته باشد خانمش حرام است، اگر مجرد باشد دیگر نمی‌تواند ازدواج کند، تا آن عمل مجدداً تدارک بشود و امثال اینها، مردم وقتی می‌خواهند بروند حج خمسشان را حساب می‌کنند گاهی بدهکار می‌شوند اما در برگشت از حج دوباره پشت گوش می‌اندازند و خمسشان را نمی‌پردازند به هر دلیلی. یا گاهی یک آدم خوش نفسی است، مثل شما بزرگواران می‌رود در منطقه ای تبلیغ می‌کند، حرف او اثر می‌گذارد، مردم مراجعه می‌کنند پیش او حساب می‌کنند، اما روحانیون بعدی یا این آقا در مجالس نمی‌رود بالاخره فاصله می‌افتد و بعد میگوید دوباره کی حساب کنیم، افراد گروه دوم افرادی هستند که تا یک مقطعی و در مقطعی خمسشان را دادند اما ادامه پیدا نکرده ده سال است خمس نداده اما قبل از ده سال اموالش طیب و طاهر و پاک و همه وجوهات را داده، نسبت به این اشخاص ما چه کنیم؟

3-افرادی که هرساله خمس خود را پرداخت می کنند

گروه سوم افراد متدین متعبد متشرع دینداری که هر ساله در موعد خودش اقدام به محاسبه و پرداخت می‌کنند، ماه رمضان شما مشرف شدید به تبلیغ، در منطقه ای هستید، می‌گوید عید فطر پایان سال خمسی من است، پارسال پیش عالم محل حساب کردم پرداختم امسال شما بیایید رسیدگی کنید، اینقدر طلبکارم، اینقدر بدهکارم اینقدر بیع سلف خریدم، اینقدر پیش فروش کردم، این قدر کار کردم، اجرتش را ندادند اینها دیون من است، چه باید کرد؟

4-افراد تازه به سن تکلیف رسیده

یک گروه هم افراد تازه به سن تکلیف رسیده اند،که احیاناً درآمدهایی به صورت کم و زیاد دارند. یک پسر پانزده، شانزده ساله درآمدی دارد برای اولین بار می‌خواهد سالی برای خودش قرار بدهد.

مبدا سال خمسی

مبنای اول

در مبدأ سال خمسی بین فقهای عصر ما سه مبنا و نظر وجود دارد. بعضی از مراجع معظم تقلید مثل امام راحل، مقام معظم رهبری، مرحوم آیت الله العظمی بهجت، حضرت آیت الله فاضل لنکرانی و آیت الله صافی گلپایگانی این پنج مرجع بزرگوار قائل به تفصیلند یعنی می‌فرمایند کسانی که به صورت روزانه و تدریجی درآمدی کسب میکنند مثل راننده تاکسی ها، مثل کارگران روزمزدی و امثال اینها مغازه دارها، اینها باید روز شروع به کار را مبدأ سال خمسیشان قرار بدهند، اما کسانی که درآمد آنها به صورت ماهانه است، مثل حقوق بگیرها، مثل کارمندان دولت، مثل معلمین و دبیرها و کارمندهای بانکها و امثال اینها، اینها طبق این مبنا موظفند اولین حقوق و درآمدی که کسب کردند از هر موقع که رفتند سر کار ما کار نداریم اولین حقوق و دریافتی را باید تاریخ بزنند به عنوان مبدأ و آغاز سال خمسیشان قرار بدهند. و کسانی که درآمدشان موسمی و فصلی و مقطعی است مثل کشاورزان، مثل باغداران، اینها باید اولین محصولی که به دست آوردند روزی که گندمها را چید، روزی که میوه ها چیده شد این را باید مبدأ و آغاز سال خمسی خود قرار بدهد.
 یک گروه چهارمی می‌توانیم اضافه کنیم آنهایی که به قول امروزی ها بیزینس می‌کنند بالاخره هر چه پیش آید خوش آید ما دنبال می‌گردیم معامله ای کاری ممکن است انجام بگیرد سودی به دست بیاید دیگر هست تا این پول تمام بشود دوباره، در اینگونه موارد اولین معامله برای آنها می‌شود مبدأ و آغاز سال خمسیشان، این مطلب اول، و مبنای اول.

مبنای دوم

 مبنای دوم همه مراجع غیر از این مراجع بزرگواری که اسم بردیم، مثل مرحوم آقای خویی، مرحوم آقای اراکی، مرحوم آقای گلپایگانی حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی، حضرت آیت الله تبریزی، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، نوری همدانی، شبیری زنجانی و دیگران غیر از آیت الله سیستانی این بزرگواران می‌گویند همه افراد جامعه مبدأ و آغاز را باید اولین درآمد قرار بدهند روزی که پول و عوض پول و درآمد به دستشان رسید آن روز را باید تاریخ و آغاز و مبدأ سال خمسیشان قرار بدهند، و آیت الله العظمی سیستانی ایشان می‌فرماید روز شروع به کار برای همه افراد چه آنهایی که کارمندند، چه آنها که کارگر و روزمزدی هستند، چه آنها که کشاورزند اینها اولین روز شروع به کار را  باید مبدأ قرار بدهند، خوب تفاوتش رامستحضر هستید اگر کسی چند ماه سر کار باشد، اما در این چند ماه پولی به او ندهند، حقوقی به او ندهند، حق الزحمه ای دریافت کند بعد از چند ماه که گرفت چند ماه از سال خمسیش گذشته، طبق فتوای حضرت آیت الله العظمی سیستانی اما به نظر بقیه مراجع معظم تقلید تازه امروز می‌شود روز اول سال خمسی او که دوازده ماه از امروز باید بگذرد.

موارد وجوب خمس

 به این نکته باید توجه داشت شرایط وجوب خمس یکی استقرار الملک است، یکی انقضاء الحول و یکی اخراج المئونه آنچه مالک است و نسبت به آن بدهکار نیست، یک وقت کسی صد میلیون وام گرفته این صد میلیون مالکش نیست تا زمانی که تمام اقساطش را بپردازد اینها که پولی را به عنوان قرض الحسنه قبول می‌کنند و مستأجری در واقع با یک اجاره کمی در آن خانه مینشیند، خوب این پول را سال خمسیش رسید این پول قرضی است از این مستأجر گرفته شده این خمس ندارد یا امثال اینها، مثل پول امانتی که پیش کسی هست او نباید خمسش را بدهد چون استقرار الملک نیست. البته در این خصوص در طلبها و بدهی ها بیشتر صحبت می‌کنیم بنابراین ما در ردیف اول باید دقت داشته باشیم آنی که استقرار الملک هست، ملکیت این شخص یک سال بر آن بوده، یعنی از ابتدای شروع به کار تا الان یک سال شده ولو ده روز قبل خریده باشد، یا تملک کرده بالاخره در پایان سال خمسی است و مازاد بر نیاز او هم هست، با این سه شرط آنچه یقیناً بر اساس مبنا و فتوای مرجع تقلید او خمس دارد ما در ردیف اول می‌نویسیم با آن سه مبنایی که عرض کردیم و آن مقدار پولی که در واقع تخمیناً قیمت گذاری میشود کرد مینویسیم. سایر مواردی که باید بنویسیم عبارتند از :

نوشتن مواردی که خمس به آنها تعلق نمی گیرد   
نوشتن موارد مشکوک   
نوشتن طلبهای افراد   
قابل وصول بودن طلب   
مئونه های مصرفی   

مواد غیر مصرفی   
خمس پس از انداز   

 یک مورد دیگر در این جدول باقی می‌ماند و آن این است گاهی ما در زندگی نیاز به پس انداز داریم. بالاخره اینجوری است شاید در صدر اسلام اینگونه بوده همه افراد کارشان به نوعی نیست که با درآمد بین یک سال بتواند یک خانه بخرد، یک ماشین بخرد، آن روز یک شتر بتواند بخرد، گاهی از ضروریات زندگی مواردی هستند که  ما نمی‌توانیم تا پایان سال تهیه کنیم و مجبوریم دو سال، سه سال، چهار سال، گاهی بیشتر از اینها درآمدی راکد بگذاریم، پس انداز کنیم تا آن مورد ضروری را بتوانیم استفاده کنیم.
 یک جوان می‌گوید من خانه می‌خواهم اما باید داشته های پنج سال، ده سالم را کنار بگذارم تا بتوانم خانه بگیرم آیا این پس اندازها خمس دارد یا  ندارد؟
در این مورد، سه مبنا بین فقها وجود دارد:
 بعضی مراجع مثل مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی و صافی گلپایگانی می‌گویند: در خصوص منزل، شما اگر پولی را به قصد و غرض خرید خانه پس انداز کنید ولو سال رد بشودخمس ندارد.
و چهار تا از مراجع معظم تقلید دیگر از باب الخمس بعد المئونه که به صورت مطلق هست می‌فرمایند: نه تنها خانه، بلکه ماشین، بلکه جهیزیه، سیسمونی و مواردی که امکان اینکه شما با درآمد یک سال نتوانید تهیه کنید واز ضروریات زندگی باشد، اگر چند سال روی آن رد بشود خمس ندارد.
مرحوم آیت الله العظمی بهجت، آیت الله فاضل لنکرانی، آیت الله شبیری زنجانی و آیت الله نوری همدانی اینها می‌گویند نه تنها خانه بلکه ماشین و موارد دیگر هست.

خمس ارث

 اولین محور که مورد بحث قرار می‌ گیرد، ارث هست. آنچه در ذهن بسیاری از اهل علم هست، البته بعضی از اهل علم این است که ارث خمس ندارد، بدون اینکه ما توجه داشته باشیم ببینیم آن ارث آیا مورث خمس داده یا نه، این از چه کسی است آیا خمس تعلق گرفته به او یا نه؟ می‌ گوییم هر چه ارث بود خمس ندارد،  این را عنایت را داشته باشیم آیا به فتوای مراجع معظم تقلید ارث متعلق خمس هست یا نه؟