خلاصه درس :

بررسی آماری جمعیت کشور   

 در ابتدای قرن چهاردهم هجری شمسی جمعیت ایران حدود ده میلیون نفر بود. کشور ما در این قرن جهش¬ها و حرکت¬های جمعیتی شدیدی را تجربه کرد و اتفاقاتی از جمله قحطی، جنگ و... باعث تنزل جمعیتی در کشور شد و در مواردی جمعیت کشور به حدود نصف تقلیل یافت. در سالهای پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، رشد جمعیت در ایران حدود پنج تا شش فرزند به ازای هر مادر بود؛ یعنی هر زن ایرانی به طور متوسط و در طول دوره باروری، حدود پنج تا شش فرزند به دنیا می¬آورد. این آمار در سال های 1363-1364 ش به شش و هشت دهم فرزند رسید و یعنی در آن سال¬ها، میانگین فرزنآوری هر زن ایرانی در طول دوره باروری به حدود هفت فرزند افزایش یافت.

گذار باروری و جمعیتی در کشورهای غربی

بحث گذار باروری و گذار جمعیتی، قبل از ایران در کشورهای غربی هم رخ داده بود و اروپا و آمریکا، خصوصاً کشورهای اروپایی این دوره را تا حدی پشت سر گذاشته¬اند. این روند یعنی کاهش آمار و میانگین فرزندآوری از شش یا هفت فرزند به نرخ جایگزین، در برخی کشورها حدود هفتاد سال الی صد سال طول کشید، اما این روند در کشور ما در یک دهه این اتفاق افتاد.
آن چیزی که در این رابطه نگران کننده است و در بحث از پیامدهای این روند در جلسات آتی عرض خواهم کرد، نگرانی عدم تعادل هرم سنی جمعیت در ایران است. عدم تعادل ناشی از سرعت کاهشی شدن نرخ باروری که پیامدهایی در آینده جمعیتی ما خواهد داشت، ممکن است یکی از بدترین عدم تعادل¬های جمعیتی باشد که در آینده ما شاهد آن خواهیم بود، به دی حتی هیچ کشور دیگری این اندازه از عدم تعادل را تا به حال تجربه نکرده باشد.

فرصت طلایی پنجره جمعیتی

در وضعیت فعلی، قسمت خوب قضیه یا به اصطلاح نیمه پر لیوان این است که ایران هنوز در فرصت طلایی پنجره جمعیتی قرار دارد. پنجره جمعیتی به مقطع یا وضعیتی اطلاق می¬شود که تعداد افراد در سنین جوانی و فرزندآوری، تعداد قابل توجهی باشد. پنجره جمعیتی در کشورهای مختلف ویژگیهایی دارد و نمی¬خواهم وارد بحث¬های تخصصی ‌بشوم اما به ذکر این نکته اکتفا می¬کنم که این نسبت، حدود چند دهه، فرصتی را برای رشد اقتصادی، رشد علمی، فرزندآوری، تعدیل جمعیت و... در کشورها فراهم می‌آورد، بنابراین باید از این فرصت به بهترین نحو استفاده بشود.

پیامدهای کاهش نرخ باروری و فرزندآوری   

اهمیت کمی افزایش جمعیت   
هرم سنی جمعیت   
بحران سالمندی   
متوقف شدن رشدعلمی واقتصادی   
آسیبهای امنیتی عدم افزایش جمعیت   
نحوه مواجهه شدن با بحران سالمندی   

اثرگذاری پیشران اقتصادی بر جمعیت

از نخستین موضوعاتی که در صحبت از جمعیت مطرح می¬شود و به ویژه زوج¬های جوان در پاسخ به چرایی بچه¬دار نشدن به آن اشاره می¬کنند، مسائل اقتصادی است. همچنین هر جا که درباره فرزندآوری و جمعیت صحبت می‌شود، عموماً مخاطبان گلایه¬های اقتصادی را مطرح می‌کنند و می¬گویند که اقتصاد از همه چیز مهم¬تر است و به مسائلی چون گرانی پوشک بچه، شیر خشک، هزینه نگهداری بچه، شهریه مدارس و... اشاره می¬کنند و در نهایت تاکید می¬کنند که در این مقطع زمانی، فرزندآوری خیلی دشوار است و اگر فکری برای این موارد نشود، ما هرگز نمی‌توانیم فرزندان بیشتری بیاوریم و به همین علت نیز خیلی از زوجین جوان در برابر فرزندآوری مقاومت می‌کنند. آنان اغلب دیرتر بچه¬دار می‌شوند تا وضع اقتصادی¬شان بهتر بشود و حتی آن دسته از زوجینی که یک فرزند دارند، با استناد به مسائل اقتصادی، می‌گویند که نمی‌توانیم فرزند بیشتری داشته باشیم.

پیشران فرهنگی مهم¬ترین عامل اثرگذار بر نرخ جمعیت

 مجدد تأکید می‌کنم که مسئله اقتصادی مهم است، اما تحقق پیش-شرط¬های اقتصادی بدون توجه به پیش شرط اصلی که همان پیشران فرهنگی است، در بحث فرزندآوری تحولی را شاهد نخواهیم بود.

خرافه¬های عمومی در مورد باروری و فرزند آوری   

تعارض تحصیلات بانوان و فرزند آوری   
تاخیر در فرزندآوری زوجین   
فاصله انداختن بین فرزند اول و دوم   
خرافه عدم باروری پس از سی وپنج سالگی   

اقدامات عملی و فرهنگی برای افزایش نرخ جمعیت   

توجه به علت و لایه‌های زیرین مسائل   
برخورد مستقیم با مسئله فرزند آوری   
تأثیر توسعه بر نرخ جمعیت   
تغییر روایت‌ها  و استعاره‌های فرزند آوری   
خواهرو برادر مهم‌ترین نیاز بچه‌ها   
خلق و ترویج  روایت‌ها و استعاره‌های جدید از فرزند آوری   

ارتباط فرزند آوری و جایگاه زنان در جامعه

بحث فرزند آوری، هم در خانواده و هم در جامعه و در منظر کلان تمدن اسلامی، یک ارتباط جدی با جایگاه زن دارد. درواقع هر چه ما بتوانیم جایگاه، کرامت و شأن زن را چه در منزلت فردی خودش به‌عنوان زن مسلمان و چه در منزلت خانوادگی‌اش به‌عنوان همسر و مادر و حتی خواهر، خاله و ... بالا ببریم و زن احساس منزلت و کرامت کند، حتماً بر فرزند آوری و تمایل او به فرزند آوری و احساس مثبت و مطلوب نسبت به فرزند آوری تأثیر خواهد گذاشت.

نگاه کلیشه‌ای فمینیست به زنان

متأسفانه نگرش فمینیستی هم چونان رویکرد فوق، یک چنین بلایی را سر ما آورده است؛ یعنی فمینیسم هم یک الگوی واحدی و کلیشه‌ای را برای پیشرفت زنان پیش رو ما می¬گذارد و می‌گوید که تو فقط خودت و ذاتت را می‌توانی در بروز اجتماعی و در هویت مثلاً اقتصادی و شأن اجتماعی و... پیدا کنی. این نگرش هم به زن اجازه نمی‌دهد تصمیم بگیرد و یک مقاطعی از زندگی‌اش را صرف فرزندانش کند و یک بخش دیگر را صرف تحصیل و... بیشتر نماید و این بین دو ساحت تعادل ایجاد کند و انعطاف داشته باشد.
 بنابراین فمینیسم هم دقیقا همان کاری را می‌کند که در نگرش نخست به زنان توضیح دادیم. درواقع این‌طرف الگوی تحجرگرای ما هم همین کار را می‌کند و به ما می‌گوید صرفاً زنان تحت یک الگوی واحد باید داخل خانواده بروند و به این شکل این تعداد فرزند به دنیا بیاورند تا یک زن نمونه مسلمان باشند. این دو نگرش هم با واقعیت جامعه در تناقض است و هم اساساً میسر نمی‌شود و اگر میسر بشود مطلوب نیست.