خلاصه درس :

مفهوم جامعه شناسی خانواده

جامعه شناسی؛ علمی است که تلاش میکند ارتباط و پیوند رفتارها و کنش‌های افراد را نسبت به باورها و ارزش ها و هنجارها که به آن فرهنگ می¬گویند یا وضعیت اجتماعی یا ساختارهای اجتماعی بررسی می¬کند. به طور کلی به این وضعیت جامعه شناسی می گویند. حالا اگر این مطالعات را با موضوع خانواده تطبیق دهد، به آن جامعه شناسی خانواده میگوئیم.

انواع مدل های جامعه شناختی خانواده به لحاظ ساختار در ایران

می‌بینیم که در جامعه ما هر دو نوع ساختار وجود دارد. خیلی بحث مهمی است و هیچ وقت نمیشود جامعه  را یک کاسه و یکپارچه دید. یعنی وضعیتی که خانواده در تهران یا مشهد یا زنجان دارد بسیار متفاوت با وضعیت آن در بوشهر یا سیستان و بلوچستان یا شیراز. بنابراین با خرده فرهنگ های متنوع و با وضعیت های متنوعی از خانواده در کشور مواجهیم و همه انواع ساختارها را می بینیم. هرچقدر وضعیت خانواده در جامعه ما سنتی¬تر و زندگی قبیله¬ای تر باشد و پیامدهای مدرنیته و غرب گرایی و زیست و سبک زندگی غربی کمتر در آنجا نفوذ کرده ساختار خانواده، عمودی و پدرسالار است.
هر چقدر در آن خرده فرهنگ¬هایی که غرب گرایی و سبک زندگی غربی بیشتر اشراف شده، ساختار خانواده افقی و دموکراتیک است و آنجاهایی که خرده فرهنگ دینی وجود دارد ما با یک ساختار سوم مواجهیم که اسمش را عمودی تعدیل یافته می¬گذاریم.

مدل خانواده عمودی یا پدرسالار

مدل خانواده عمودی چه کارکردهایی در این مدل خانواده و این ساختار وجود دارد؟ و چه پیامدهایی و فوایدی دارد؟ از جمله فواید این مدل خانواده اینست که طلاق در این مدل خانواده، خیلی پایین است و از استحکام بالایی برخوردار است. منتها استحکام به شرط تضییع حقوق زیردستان است.

مدل خانواده افقی یا دموکراتیک

مدل دوم خانواده دموکراتیک و افقی؛ همه از منزلت قدرت و اختیارات مالی و تصمیم‌گیری یکسانی برخوردارند، به ظاهر خیلی شیک و قشنگ است اما تحکیم و ثبات در این مدل خانواده خیلی پایین است و طلاق و انواع خشونت در این مدل خانواده نرخ بالایی دارد، بنابراین هم مدل مطلوب خانواده نیست.

مدل خانواده عمودی تعدیل یافته

مدل سوم خانواده ساختار خانواده عمودی تعدیل یافته؛ رئیس در این مدل هم وجود دارد اما یکسری قید و قیودها و قوانینی در این خانواده حاکم هست که ریاست مطلق و مستبدانه را مانع میشود یعنی پدر رئیس هست، مادر مدیر داخلی منزل است و فرزندان هم موقعیت‌هایی دارند و دسترسی‌هایی به منابع قدرت، ثروت، منزلت، اختیارات و تصمیم‌گیری دارند و حق و حقوقی دارند که از ناحیه بالادست باید اینها را رعایت شود. بنابراین مدل عمودی تعدیل یافته است. رئیس اینجا وجود دارد اما رئیس نمی¬تواند هر کاری دلش خواست انجام دهد. این مدل خانواده هم از تحکیم برخوردار است و هم حقوق افراد رعایت می¬شود و این مدل خانواده مبتنی بر کرامت و تکریم است یعنی افراد منزلت اجتماعی بالایی دارند و بهترین نوع نسل را می¬توانند پرورش دهند بنابراین مدل مطلوب خانواده، خانواده¬ای هست که از ساختار یا نظام عمودی تعدیل یافته برخوردار باشد.

تیپ بندی گسترده - هسته ای خانواده

خانواده گسترده

به خانواده¬ای که بیش از دو نسل در آن خانواده زندگی می کنند یعنی اگر زن و شوهر را یک نسل بگیریم و فرزندان آنها را هم یک نسل متفاوتی در نظر بگیریم این دو نسل، حالا اگر یک نسل سومی مثلاً پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها با این افراد زندگی ‌کنند یعنی سه نسل یا بیشتر در این خانواده حضور داشته باشند ما به این مدل خانواده، خانواده گسترده می¬گوئیم.   

خانواده هسته ای

اگر دو نسل یا یک نسل در خانواده حضور داشته باشند این خانواده را خانواده هسته‌ای می¬گوئیم. 

خانواده و جایگزین های خانواده

جایگزین خانواده یعنی چی؛ کی می¬گوئیم این آمد جای آن. این چیز جای آن چیز است! چه ویژگی¬های مهم این جا وجود دارد! آیا میشود هر نوع جدیدی از سبک زندگی را به عنوان جایگزین خانواده مطرح کنیم؟ یا اینجا اشکالاتی وجود دارد؟ و جامعه ما به کدام سمت و سو دارد، می¬رود؟

ازدواج سفید

همباشی

کارکردهای خانواده

کارکردهای خانواده یعنی پیامدهای خانواده یعنی با تحقق خانواده در عرصه اجتماع چه اتفاقی در جامعه میافتد به زبان ساده تر ثمره و فایده و میوه خانواده چیست؟ اینها نزدیک به مفهوم کارکرد در جامعه شناسی هست خانواده یکسری از نیازهای اساسی جامعه را رفع می کند.

انواع کارکردهای خانواده

تولید نسل

اصلی ترین نیاز جامعه برای اینکه سرپا بماند و استمرار پیدا کند، تولید نسل است تا جمعیتی وجود نداشته باشد، جایگزینی جمعیت فعلی نشود بحث از جامعه بی‌معنی و جامعه وجود نخواهد داشت بنابراین یکی از اصلی ترین نیازهای جامعه  که خانواده آن را تامین می‌کند تولید نسل است. اینجا اصطلاح تولید مثل استفاده نمی‌کنیم و تولید نسل یعنی نسل ها باید مرتب جایگزین شوند و این وظیفه است که خانواده به عهده گرفته بود بنابراین یکی از کارکردهای خانواده تولید نسل است. تولید نسل یعنی چی و یک نکته جمعیت شناختی همیشه وجود دارد و نمی¬دانم چقدر با این بحث آشنا هستید و من چقدر مجاز ورود به این بحث‌ها هستم که لازمه توضیح دهم. اگر نرخ موالید1/2 باشد یعنی هر ۱۰ زن در عمر باروری خودشان ۲۱ بچه به دنیا بیاورند، جمعیت ثابت می¬ماند. بنابراین خانواده محیطی را فراهم می¬کند که فرزندآوری و تولد در آن رخ بدهد، حالا اگر هر ده خانواده یا به اصطلاح دقیق‌تر هر ۱۰ زن در عمر باروری ۲۱ بچه به دنیا بیاورند نرخ موالید 1/2 درصد و جمعیت در کل ثابت باقی می‌ماند و اگر جامعه بخواهد جمعیتش را افزایش یا کاهش بدهد اینها سیاست‌های جمعیتی هستند که ورود پیدا نمی کنم که میتوان نرخ موالید را افزایش یا کاهش داد. تولید نسل به این معنا که نرخ موالید 1/2 باشد و هرقدر خانواده از این نرخ تجاوز کند و این افزایش پیدا کنیم جمعیت ما رو به افزایش میرویم و هر وقت به این نرخ بی توجهی کنیم نسبت به این نرخ وجود داشت کاهش پیدا می‌کند جمعیت ما رو به کاهش می دهد. ما در دهه 60 نرخ موالید بالایی داشتیم و هرم جمعیتی ما قاعده¬اش وسیع شد و در دهه 70 کنترل موالید و بحث تنظیم خانواده مطرح شد که قرار بود موقتی باشد اما متاسفانه دائمی شد و ما به سمتی رفتیم که نرخ موالید ما در بسیاری از استان‌ها خیلی کمتر از 1/2 یعنی حتی نرخ جایگزینی و جایگزین کردن نسل هم نیست. بنابراین در آینده نه چندان دور جمعیت ما رو به کاهش خواهد گذاشت به لحاظ کمی و کیفی و پیری و سالمندی که آنها در جای دیگری صحبت خواهیم کرد.

تنظیم روابط جنسی

جامعه پذیری یا اجتماعی کردن یا اجتماعی شدن

حمایت و مراقبت

تامین نیاز عاطفی 

کارکرد نظارت و کنترل